Η μουσική ταυτότητα των νησιών του Βορειοανατολικού Αιγαίου, και ιδιαίτερα της Λέσβου, έχει διαμορφωθεί μέσα από ένα πλούσιο και πολυδιάστατο πλέγμα πολιτισμικών αλληλεπιδράσεων.
Ιδιαίτερη θέση σε αυτήν τη διαμόρφωση κατέχει η επιρροή των μικρασιατικών παραλίων – περιοχών όπως η Σμύρνη, το Αϊβαλί, τα Μοσχονήσια, την Ερυθραία, το Τσεσμές και γενικότερα η Ιωνία.
Ιστορικό Πλαίσιο: Κοινή Θάλασσα, Κοινός Πολιτισμός
Η γεωγραφική εγγύτητα μεταξύ των νησιών του Αιγαίου και της μικρασιατικής ακτής ενίσχυσε την αλληλεπίδραση μεταξύ Ελλήνων της Ιωνίας και των νησιωτών ήδη από την αρχαιότητα. Από τον Μεσαίωνα έως και τις αρχές του 20ού αιώνα, τα εμπορικά, κοινωνικά και πολιτιστικά δίκτυα λειτουργούσαν αμφίδρομα, καθιστώντας τη μουσική ένα από τα κύρια μέσα ανταλλαγής και συγχώνευσης ταυτοτήτων.
Η Μικρασιατική Καταστροφή του 1922 και η ανταλλαγή πληθυσμών το 1923 έφεραν έναν βίαιο, αλλά κομβικό πολιτισμικό επαναπροσδιορισμό: χιλιάδες πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν σε νησιά όπως η Λέσβος, μεταφέροντας μαζί τους τα ήθη, τις παραδόσεις και –κυρίως– τη μουσική τους.
Η Σμυρναίικη και Μικρασιάτικη Μουσική: Πηγή Έμπνευσης και Ενσωμάτωσης
Η μουσική που έφεραν οι πρόσφυγες από τη Σμύρνη και τις άλλες μικρασιατικές πόλεις ήταν ιδιαίτερα ανεπτυγμένη, επηρεασμένη από την οθωμανική λόγια μουσική, αραβοπερσικές μελωδίες, αλλά και την ελληνική δημοτική και αστική παράδοση.
Χαρακτηριστικά της μικρασιατικής μουσικής που ενσωματώθηκαν στη μουσική της Λέσβου:
- Μακάμ: Τρόποι ερμηνείας και σύνθεσης με έντονη μικροτονικότητα, διαφορετικοί από τα ευρωπαϊκά συγκερασμένα διαστήματα.
- Όργανα: Το κανονάκι, το ούτι, το σαντούρι και το βιολί απέκτησαν κεντρικό ρόλο στη νησιωτική ορχήστρα.
- Τρόπος τραγουδίσματος: Η χρήση πλουσίων μελισμάτων και η εκφραστική, σχεδόν θεατρική απόδοση του στίχου.
- Αστικά ρεπερτόρια: Τα «τραγούδια της αγάπης και του πόνου», όπως τα μανέδια, αποτέλεσαν νέα είδη για τη Λέσβο και διείσδυσαν γρήγορα στον τοπικό μουσικό ιστό.
Συγχώνευση με την Τοπική Παράδοση της Λέσβου
Η Λέσβος είχε ήδη μια ζωντανή μουσική παράδοση πριν την έλευση των προσφύγων. Τοπικά τραγούδια όπως τα “τραγούδια της τάβλας” (συμπόσια με αυτοσχεδιασμούς), οι ιδιότυποι σκοποί με τους δικούς τους ρυθμούς (καρσιλαμάδες, ζεϊμπέκικα, συρτά), και το λαούτο ως κύριο συνοδευτικό όργανο έδωσαν ένα εύφορο έδαφος για σύνθεση και συνύπαρξη.
Η μουσική των προσφύγων δεν αντικατέστησε την ντόπια μουσική, αλλά τη συνέθεσε.
Κύριες γραμμές επιρροής:
- Μικρασιάτικη Αστική Μουσική (Σμυρναίικα, Μανέδες, Οθωμανική λόγια μουσική)
- Μικρασιάτικα παραδοσιακά (Καραμανλίδικα, Ανατολίτικα μοτίβα)
- Μουσική της αγοράς και των πανηγυριών
- Επιμειξία με τοπική νησιώτικη μουσική και ηπειρωτικά στοιχεία
Παραδείγματα αυτής της σύνθεσης:
- Τα μικρασιάτικα βαλς και ταγκό απέκτησαν “νησιώτικες” αποχρώσεις.
- Ο λαϊκός αυτοσχεδιασμός (μανές) συνυπάρχει με τις λέσβιες καντάδες.
- Το σαντούρι ήρθε να πλαισιώσει το βιολί και το λαούτο στα πανηγύρια.
- Στην περιοχή του Πλωμαρίου και της Γέρας, τα μουσικά σχήματα άρχισαν να θυμίζουν περισσότερο σμυρναίικες κομπανίες παρά τα παραδοσιακά μοντέλα της ηπειρωτικής Ελλάδας.
Εμβληματικοί Εκπρόσωποι και Ρεπερτόρια
Ανάμεσα στις πιο γνωστές μουσικές φυσιογνωμίες που ανέδειξαν την σύνθεση αυτή είναι:
- Ο Μιχάλης Μενιδιάτης, γιος πρόσφυγα από τη Σμύρνη που μεγάλωσε στη Μυτιλήνη.
- Οι τοπικοί οργανοπαίχτες που συνδύασαν το λαούτο με το ούτι και το βιολί με το σαντούρι, δημιουργώντας έναν υβριδικό ήχο.
- Τα τραγούδια της τάβλας που εμπλουτίστηκαν με ρεμπέτικες θεματικές και αστικό λυρισμό.
Ενδεικτικά Παραδείγματα Τραγουδιών και Σκοπών
| Τίτλος | Είδος / Στυλ | Προέλευση / Διάδοση |
| «Αϊβαλιώτισσα» | Μικρασιάτικο/Ζεϊμπέκικο | Αϊβαλί – διαδόθηκε στη Λέσβο |
| «Τα ματοτσίνορα σου» | Μανές (σμυρναίικος) | Σμύρνη – Πλωμάρι |
| «Στης Πλάκας τα στενά» | Σμυρναίικο Βαλς | Σμύρνη – Μυτιλήνη |
| «Τζιβαέρι» | Παραδοσιακός σκοπός (ντουζένι) | Παναιγαιακή – έντονη παρουσία στη Λέσβο |
| «Όμορφη Σμυρνιά» | Μικρασιάτικο Βαλς | Αναμνήσεις Σμύρνης – δημοφιλές στο νησί |
| «Σκοπός του Τσακιτζή» | Παραδοσιακός σκοπός/Μικρασιάτικο χασάπικο | Σμύρνη/Αϊβαλί – Μυτιλήνη |
| «Μήλο μου κόκκινο» | Παραδοσιακό συρτό | Διαδεδομένο με παραλλαγές στη Λέσβο και Μ. Ασία |
Παραδοσιακοί Χοροί της Λέσβου με Μικρασιατικές Ρίζες
Η επίδραση από τα παράλια της Μικράς Ασίας φαίνεται ξεκάθαρα και στο χορευτικό ρεπερτόριο της Λέσβου. Πολλοί χοροί διασώζονται μέχρι σήμερα με μικρές τοπικές παραλλαγές:
| Χορός | Ρυθμός | Σχόλιο |
| Καρσιλαμάς | 9/8 | Από Σμύρνη – χορός πρόσωπο με πρόσωπο, έντονα εκφραστικός |
| Απτάλικος | 4/4 | Μικρασιάτικης προέλευσης – ζεϊμπέκικο με στιβαρή κίνηση και ένταση |
| Συρτός Μυτιλήνης | 2/4 ή 7/8 | Συνδυάζει νησιώτικο χαρακτήρα με μικρασιατικά περάσματα |
| Τούρκικος/Τουρκομερίτικος | 9/8 | Παλιός σκοπός χορευτικός από την ευρύτερη περιοχή της Γέρας |
| Χασάπικος/Μικρασιάτικος | 2/4 ή 4/4 | Πολεμικός χορός – συχνά παιζόταν με ούτι και σαντούρι |
Οδηγός Παραδοσιακών Οργάνων της Εποχής
| Όργανο | Προέλευση | Ρόλος στο Σχήμα | Επίδραση / Υιοθέτηση στη Λέσβο |
| Ούτι | Αραβοπερσικό/Μικρασία | Μελωδικό – Σολιστικό | Υιοθετήθηκε έντονα σε Μυτιλήνη & Πλωμάρι |
| Κανονάκι | Μ. Ανατολή/Ιωνία | Μελωδικό – συνοδευτικό | Εμπλουτίζει μικρασιατικά σχήματα |
| Σαντούρι | Περσία/Βαλκάνια | Ρυθμικά μοτίβα & συνοδεία | Βασικό σε γλέντια και πανηγύρια |
| Βιολί | Πανευρωπαϊκό | Σολιστικό, κυρίαρχο στα νησιώτικα | Είχε ήδη παρουσία – απέκτησε μικρασιατικό ύφος |
| Λαούτο | Παραδοσιακό ελληνικό | Συνοδευτικό – ρυθμικό | Σταθερό θεμέλιο σε όλα τα σχήματα |
| Κλαρίνο | Ηπειρωτική Ελλάδα | Εισάγεται πιο μεταγενέστερα | Περιορισμένη χρήση στη Λέσβο |
| Ντουμπελέκι / Νταούλι | Μικρασία / Βαλκάνια | Ρυθμικά / χορευτικά | Απαραίτητα για καρσιλαμάδες και χασάπικα |
Η κομπανία της Λέσβου μετά το 1922 μπορεί να αποτελείται από:
Βιολί – Ούτι – Κανονάκι – Λαούτο – Σαντούρι – Ντουμπελέκι, με έμφαση στη λεπτή ερμηνεία και στη συναισθηματική φόρτιση.
Προτεινόμενες Σύγχρονες Ηχογραφήσεις
| Δίσκος/Καλλιτέχνης | Περιεχόμενο | Σχόλιο |
| «Μυτιλήνη – Απόηχοι της Ανατολής» – DOMI Music | Παραδοσιακά και προσφυγικά τραγούδια | Πολύ πιστή ενορχήστρωση με αυθεντικά όργανα |
| Αρετή Κετιμέ – Συνάντηση Ανατολής και Δύσης | Κανονάκι, σαντούρι, φωνή σε μικρασιάτικα | Μοντέρνα απόδοση με βαθιά παράδοση |
| Εστουδιαντίνα Νέας Ιωνίας – Σμυρναίικα και Λέσβος | Ζωντανές ηχογραφήσεις με αυθεντική νησιώτικη χροιά | Μεγάλο εύρος ρεπερτορίου |
| Καφέ Αμάν Αιγαίου | Παραδοσιακά από Λέσβο, Χίο και Σμύρνη | Εξαιρετικό έργο εθνομουσικολογικής ακρίβειας |
Οπτικοακουστικό Υλικό
Ένα αυθεντικό δρώμενο από τη Λέσβο με παραδοσιακούς σκοπούς: συρτό και μπάλλος.
Τραγούδια της Λέσβου (Μυτιλήνη) – συλλογή παραδοσιακών κομματιών
Συρτά και μπάλοι της Λέσβου
Παραπονιάρικό μου – Δόμνα Σαμίου σε σμυρναίικο – δημοτικό ύφος
Uproot: Music from Asia Minor – εξερεύνηση παραδοσιακής μουσικής Μικράς Ασίας
Μαρτυρίες Προσφύγων για τη Μουσική τους
«Όταν ήρθαμε στο Πλωμάρι, είχαμε μόνο το ούτι και κάτι λίγα ρούχα. Μαζευόμασταν στο καφενείο και λέγαμε τον “Αγιά Σοφιά”, σαν να ήμασταν ακόμα στη Σμύρνη»
– Κωνσταντίνος Χ., πρόσφυγας από το Τσεσμέ (μαρτυρία 1972)
«Ο πατέρας μου έπαιζε σαντούρι. Δεν τον άφηναν να το φέρει από το Αϊβαλί, και το έφτιαξε ξανά μόνος του στη Μυτιλήνη. Έλεγε πως η μουσική είναι το μόνο που του απόμεινε»
– Ελένη Π., απόγονος προσφύγων (μαρτυρία 1986)
Μαρτυρία δεύτερης γενιάς προσφύγων, με αναφορές στην Αϊβαλί και τη σχέση με τη Λέσβο.
Διατήρηση και Αναβίωση
Σήμερα, η επίδραση αυτή διατηρείται ζωντανή μέσα από:
- Μουσικά φεστιβάλ (όπως το Φεστιβάλ Παραδοσιακής Μουσικής στη Σκάλα Λουτρών).
- Τοπικούς συλλόγους που ερμηνεύουν μικρασιάτικα τραγούδια και σκοπούς.
- Δισκογραφικές εκδόσεις και σύγχρονες ερμηνείες που επανεκτελούν ρεπερτόριο του μεσοπολέμου και των προσφυγικών κοινοτήτων.
Συμπέρασμα
Η μουσική της Λέσβου και των άλλων νησιών του Βορειοανατολικού Αιγαίου αποτελεί ένα μοναδικό κράμα τοπικών και μικρασιατικών στοιχείων. Η γεωγραφική εγγύτητα, η κοινή γλώσσα, η τραυματική ιστορία της προσφυγιάς αλλά και η πολιτισμική ανοχή και αποδοχή, συνέβαλαν στην ανάδυση ενός από τους πιο γοητευτικούς και πολυδιάστατους μουσικούς πολιτισμούς του ελληνικού χώρου.
Η μουσική αυτή δεν είναι απλώς μια κληρονομιά. Είναι μια ζωντανή γέφυρα ανάμεσα σε δύο κόσμους, που ενώθηκαν μέσα από τον ήχο της ανατολής και το πάθος του Αιγαίου.
Πηγές:
- Προφορικές μαρτυρίες από το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών
- Συλλογές του Λυκείου των Ελληνίδων Μυτιλήνης
- Βιβλίο: «Μουσικές του Αιγαίου και της Ιωνίας» – Σ. Καράς
- Δίσκος: «Μουσική της Λέσβου: Από τη Μικρά Ασία στην Αγκαλιά του Αιγαίου» (Lyra Records)
- Ντοκιμαντέρ: «Σμύρνη μου αγαπημένη» – Ιστορική αναδρομή και μουσικές μαρτυρίες
- Έρευνα: Αρχείο του Κέντρου Έρευνας Ελληνικής Λαογραφίας (Ακαδημία Αθηνών)
Παναγιώτης Αδαμόπουλος