Ιγνάτης Ψάνης
Μια χωριστή και ενδιαφέρουσα αφήγηση των εθίμων και των ηθών του νησιού μας της Λαμπρής (Πασχαλιάς), για να θυμούνται οι παλιοί και να μαθαίνουν οι νέοι. Μια αφήγηση που θα μας θυμίσει όμορφα χρόνια, αγνά, με χρώματα, αυθεντικές μυρωδιές, μοναδικές γεύσεις, ειλικρινή πίστη, χρόνια αγαπησιάρικα, μέσα στην απλότητα στην αλληλεγγύη και στην ανθρωπιά.-
Μέσα στο θείο, το ερωτικό και μεγαλειώδες σκηνικό της αναστάσιμης φύσης, τι πιο ταιριαστό και σοφά μελετημένο, από το να τοποθετηθεί το λαμπρό γεγονός της Ανάστασης του Θεανθρώπου την εποχή αυτή! Πότε; Την πρώτη Κυριακή, λένε οι εκκλησιαστικοί κανόνες, μετά την πρώτη πανσέληνο της εαρινής ισημερίας, έχουμε Πάσχα! «Πάσχα το τερπνόν» που βάζει τέρμα στην νηστεία, στην αποχή από κάθε απολαυστική επιθυμία, σε κάθε απαγορευτικό της Σαρακοστής. Πάσχα, που σημαίνει για τους Χριστιανούς «πέρασμα από τον θάνατο στην ζωή». Ως «Πισάχ» κατά τους αρχαίους Αιγύπτιους και ως «Πεσάχ» «διάβαση», στους Ιουδαίους, δηλαδή το πέρασμα της Ερυθράς κατά την έξοδό τους απ’ την Αίγυπτο και μετά Πάσχα, όπως και στους Χριστιανούς. Και βέβαια για να φτάσουμε σ’ αυτό, προηγείται η νηστεία της Μ. Σαρακοστής, με τις «Προηγιασμένες» κάθε Τετάρτη και Παρασκευή πρωΐ και τις τρεις πρώτες ημέρες της Μ. Εβδομάδας, όπως και τους «Χαιρετισμούς» και τον «Ακάθιστο Ύμνο». Ήτοι περίοδος πνευματικής άσκησης, μετάνοιας και καθαρμού ψυχής και σώματος!
**Έτσι, από την Καθαρή Δευτέρα και μέχρι την Ανάσταση το Μεγάλο Σάββατο, καθ’ όλη την διάρκεια της Σαρακοστής, οι Λέσβιοι και δη οι γυναίκες, τηρούσαν με απόλυτη ακρίβεια και πίστη την νηστεία.
Οργανικές τροφές, κρέατα, ψάρια, αυγά, γαλακτερά σε πλήρη αποχή. Μόνο λάδι όλες τις ημέρες της εβδομάδας εκτός από Τετάρτη και Παρασκευή. Του δε Ευαγγελισμού που σχεδόν βρίσκεται στα μισά της Σαρακοστής, για τόνωση του οργανισμού, έτρωγαν ψάρι και μάλιστα ξερό αλατισμένο μπακαλιάρο (που σήμερα έγινε απλά μόδα και στους μη… νηστεύοντες, ως «γκουρμέ» της ημέρας)! Όπως και τα νηστίσιμα…μπαρμπούνια και κοψίδια την Καθαρή Δευτέρα, ή την Μ. Εβδομάδα, το σουβλάκι… την μια μέρα και την επόμενη Θεία Μετάληψη! Γιατί ξεχνάμε πως «νους υγιής εν σώματι υγιεί»!
Κατά την περίοδο όμως της Σαρακοστής εφεύρισκαν συνταγές νηστήσιμες και μάλιστα νόστιμες, όπως μπιφτέκια ή κεφτέδες από αλεσμένο χταπόδι ή σουπιά σε μορφή κιμά (αυτά δεν έχουν αίμα όπως τα ψάρια) και τα έψηναν στο φούρνο. Άλλες τέτοιες ήταν η «ψωμομαγειριά» δηλαδή κομματάκια ξερά ψωμιού (δεν πετούσαν τότε με το παραμικρό τα ψωμιά), καβουρντισμένα λίγο, έκαναν χυλό με αλεύρι, τα έριχναν μέσα, κι έπειτα από ένα βράσιμο έτοιμο το γεύμα. Το ίδιο ήταν και η «μπατζίνα», δηλαδή άνοιγαν φύλλο το έκοβαν σε μικρές λουρίδες (όπως οι σημερινές χυλοπίτες) και τις έβραζαν όπως η μακαρονάδα. Στην ημερήσια διάταξη του μενού, ήταν και το «ψωμί κι ελιά» σαν τόπος της ελιάς εδώ, απ’ ανάμεσα οι ταχινόσουπες και «νερόσουπες» δηλαδή σούπα-νερό με λίγο ρύζι και άλλα τερψιλαρύγγια… εδέσματα, όπως «βράσμα» δηλαδή πετιμέζι πάνω στην φέτα το ψωμί, καθώς και χαλβάς ταχινένιος και μάλιστα λεσβιακής παραγωγής από καλούς χαλβατζήδες, όπως το πασίγνωστο Χαλβατζήδικό του μακαρίτη τώρα Αντώνη Κουτσούμαλη στην περιοχή του Αγίου Σπυρίδωνα προς Ακλειδιού!
Πρέπει να πούμε ότι και σήμερα υπάρχουν σπιτικά που αν όχι επακριβώς, πάντως τηρούν την οικογενειακή τους παράδοση σ’ αυτό το θέμα της νηστείας και μάλιστα Τετάρτη και Παρασκευή οπωσδήποτε!
Και φθάνουμε στην Βαγιοβδομάδα, όπου οι προετοιμασίες για τον ερχομό της Μεγάλης Εβδομάδας και πιο μπροστά ακόμα, ήταν το κύριο μέλημα κάθε νοικοκυράς. Συγύρισμα στα σπίτια, ασβέστωμα τα πεζούλια και τα κατώφλια, κι ένα γύρω στην αυλή γλάστρες λουλουδιασμένες στην σειρά, κι όσες ήταν τενεκεδένιες (από γκαζοτενεκέδες) ασβεστωμένοι κι αυτοί με τα γεράνια, τις βιόλες και τους κρίνους, «πάπιες» και τα «δρισαχί». Μοσκοβολούσαν οι γειτονιές ασβέστη.
Το Σάββατο τού Λαζάρου τα «λαζαρέλια» (τα γνωστά και τώρα λαζαράκια με μαύρη σταφίδα), είχαν την τιμητική τους σ’ όλα τα σπίτια.
Τα Λαζαράκια
Καλοφτιαγμένα με πολύ μεράκι και τέχνη σε απεικόνιση τού νεκρού Λάζαρου και αναστημένου ύστερα, με τα χέρια σταυρωμένα και τις σταφίδες για μάτια και άλλα χαρακτηριστικά τού προσώπου και τού σώματος, μυρωδάτα, νόστιμα, λαχταριστά, ήταν στα χέρια τού κάθε παιδιού που τα απολάμβανε με πολλή όρεξη και ευχαρίστηση, αλλά και οι μεγάλοι δεν πηγαίνανε πίσω, μια και η νηστεία της Σαρακοστής τους είχε στερήσει πολλά που εύφραιναν χείλη, κοιλιά και καρδιά… Σήμερα, μόνο στα αρτοποιεία φτιάχνουν τα λαζαράκια, κι αυτά σαν…μούμιες, κάθε άλλο παρά ανθρώπινη μορφή και δη Λαζάρου έχουν!
Και ξημέρωνε πια η μέρα του «Βαγιού», των Βαΐων, που σε έμπαζε πλέον από το απόγευμα και μετά στο κλίμα των ημερών της Μεγάλης Εβδομάδας, «Μιγαλουβδουμάδας»!
Όπως του Ευαγγελισμού, το ίδιο και των Βαΐων έτρωγαν ψάρι και μάλιστα κολιό ψητό ή τηγανητό ή και παστό, «Βάγια-βάγια του Βαγιό / τρώνι ψάρια κι κουλιό / κι την άλλη Κυριακή / τρώνι του παχύ τ’ αρνί» Αυτό, για να αντέξουν στην νηστεία της Μ. Εβδομάδας που ήταν απόλυτη και που οι νοικοκυρές ιδίως την περνούσαν με νερό και ψωμί ή και κάποιους ξηρούς καρπούς ή σύκα. Αλλά και για να εφοδιαστεί ο οργανισμός από ζωϊκά στοιχεία, ώστε να μην υπάρξουν προβλήματα υγείας (εντερικά κ.λ.π) τρώγοντας απότομα και κατά κόρον αυγά, τυριά, κρέατα και άλλα λιπαρά της Λαμπρής.
Το βράδυ άρχιζαν οι ακολουθίες τού Νυμφίου που οδηγούσαν κατανυκτικά, μελαγχολικά, απολογιστικά για τον καθέναν, στα Πάθη, στην Σταύρωση, στην Ταφή και στην χαρά της Ανάστασης!
Ευάγγελος Χατζημανώλης
Θα συνεχίσουμε την αφήγηση των εθίμων τη Μεγάλη Βδομάδα με τα έθιμα της Μεγάλης Βδομάδας.