Παναγιώτης Αδαμόπουλος
Τι ήταν οι τεκέδες;
Οι τεκέδες ήταν υπόγειοι ή απομονωμένοι χώροι — συχνά καφενεία, υπόγεια, αποθήκες ή σπίτια — όπου σύχναζαν περιθωριοποιημένα άτομα (συνήθως άντρες) για να καπνίσουν χασίς και να ακούσουν ρεμπέτικη μουσική. Οι χώροι αυτοί λειτουργούσαν παράνομα και υπόγεια, κυρίως από τα τέλη του 19ου αιώνα έως τη δεκαετία του 1930.
Η λέξη «τεκές» (τουρκικής προέλευσης, αρχικά με θρησκευτική σημασία για τους δερβίσηδες) στην Ελλάδα συνδέθηκε με αυτούς τους χώρους της αντικομφορμιστικής κουλτούρας και της «απαγορευμένης» μουσικής.
Οι Χασικλήδες της Μυτιλήνης
Η Μυτιλήνη, ως λιμάνι, κόμβος εμπορίου και σταυροδρόμι Ανατολής και Δύσης, φιλοξένησε από νωρίς κοινότητες ανθρώπων του περιθωρίου: ναυτικούς, εργάτες, πρόσφυγες, φτωχούς μικρασιάτες και νησιώτες που κουβαλούσαν δύσκολες ζωές.
Μέσα σε αυτές τις κοινωνικές ομάδες αναπτύχθηκε η φιγούρα του χασικλή: ένας μοναχικός, στοχαστικός, ίσως και αντικομφορμιστής χαρακτήρας που έβρισκε καταφύγιο στη ντάμα, τον μπαγλαμά και την καπνίστρα.
Οι χασικλήδες της Μυτιλήνης δεν ήταν απαραίτητα εγκληματίες. Συχνά ήταν θύματα κοινωνικής αδικίας, πρόσφυγες χωρίς χαρτιά, μουσικοί που δεν άντεχαν την “καθωσπρέπει” κοινωνία. Κάπνιζαν, τραγουδούσαν και έπαιζαν τραγούδια του πόνου και της ξενιτιάς — της ψυχής χωρίς πατρίδα.
Πού βρίσκονταν οι τεκέδες στη Μυτιλήνη;
Οι τεκέδες στη Μυτιλήνη δεν καταγράφηκαν επισήμως, λόγω της παράνομης φύσης τους.
Ωστόσο, υπάρχουν μαρτυρίες και προφορικές παραδόσεις για συγκεκριμένες περιοχές:
- Επάνω Σκάλα: Προσφυγική συνοικία, με πολλά υπόγεια και αποθήκες
- Καρά Τεπέ: Απόμερη βιοτεχνική ζώνη, κοντά στο λιμάνι
- Πίσω από το Κάστρο: Παλιά σπίτια και καφενεία, με αναφορές για τεκέ του “Σταύρου”
- Λαδάδικα: Εμπορικό κέντρο με καπηλειά και σκιερά στέκια
- Κιόσκι & Βαρειά: Συνοικίες με έντονη μικρασιατική παρουσία και προσφυγικές δομές
Χρονολόγιο Τεκέδων και Χασικλήδων στη Μυτιλήνη
1870 : Πρώτες ενδείξεις χρήσης χασίς στα αστικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας
1880 : Καθιέρωση όρου «τεκές» για χώρους καπνίσματος χασίς (Μικρασιατικά παράλια)
1910 : Παρουσία τεκέδων στον Αϊβαλί – σύνδεση με απέναντι νησιά (Λέσβος, Χίος)
1922 : Άφιξη προσφύγων από Σμύρνη και Αϊβαλί – εγκατάσταση στην Επάνω Σκάλα
1925 : Δημιουργία άτυπων τεκέδων σε Μυτιλήνη (Κάστρο, Καρά Τεπέ, Κιόσκι)
1930 : Τοπικά ρεμπέτικα τραγούδια με θέμα το χασίς – διάδοση μπαγλαμάδων
1936 : Δικτατορία Μεταξά – απαγόρευση τεκέδων, λογοκρισία χασικλίδικων τραγουδιών
1940 : Πτώση της δημόσιας παρουσίας τεκέδων – επιβίωση μόνο σε υπόγειες μορφές
1950 : Υπόγεια αναπαραγωγή παλιών τραγουδιών από μερακλήδες της Μυτιλήνης
1960 : Εξάλειψη τεκέδων – ανάδειξη της ιστορικής μνήμης μέσω λαογραφικών συλλογών
Μουσική στους Τεκέδες
Οι μουσικές που αντηχούσαν στους τεκέδες ήταν κυρίως:
- Αμανέδες σε μουσικούς δρόμους Χιτζάζ, Σαμπάχ, Καρτσιγιάρ
- Σμυρναίικα τραγούδια για ξενιτιά, πόνο, χαμένο έρωτα
- Πρώιμα ρεμπέτικα χασικλίδικα όπως:
- Στον τεκέ της Μαριγώς
- Ο Μπάτης ο χασικλής
- Στου Μανώλη του τεκέ
Στη Μυτιλήνη υπήρχαν δεξιοτέχνες του μπαγλαμά και του ούτι, συχνά αυτοδίδακτοι πρόσφυγες που είχαν φέρει τις τεχνικές της Σμύρνης και του Αϊβαλιού.
Καταστολή και Εξαφάνιση
Το 1936, με την δικτατορία του Μεταξά, ξεκίνησε αυστηρή καταστολή κατά των τεκέδων και της χρήσης ναρκωτικών ουσιών. Η αστυνομία της Μυτιλήνης (όπως και της Αθήνας, Πειραιά και Θεσσαλονίκης) εξαπέλυσε εφόδους, έκλεισε τεκέδες και φυλάκισε χασικλήδες. Παράλληλα, τα ρεμπέτικα με χασικλίδικο περιεχόμενο λογοκρίθηκαν.
Η ενοχοποίηση του τεκέ και της ρεμπέτικης κουλτούρας σήμανε το τέλος μιας ολόκληρης υποκουλτούρας. Όμως η μνήμη των τεκέδων της Μυτιλήνης επιβίωσε μέσα από τραγούδια, διηγήσεις και αποσπασματικές μαρτυρίες.
Μαρτυρίες και Προφορική Παράδοση
Αν και οι περισσότεροι τεκέδες της Μυτιλήνης δεν καταγράφηκαν επισήμως, μαρτυρίες ηλικιωμένων συντηρούν πολύτιμες πληροφορίες:
«Ο παππούς μου έπαιζε μπαγλαμά σ’ ένα υπόγειο πίσω από το κάστρο, λέγαν πως ήταν “του Σταύρου”. Εκεί μαζεύονταν εργάτες και πρόσφυγες τα βράδια.»
— Μαρτυρία από κάτοικο της Επάνω Σκάλας (συλλογή Μ. Καραντώνη, 2008)
«Στου Καρά Τεπέ λέγαν πως υπήρχε μια αποθήκη που το ’χαν κάνει τεκέ. Όσοι δούλευαν στα καράβια μαζεύονταν εκεί.»
— Προφορική αφήγηση από μουσικό, καταγραφή Λ. Παπακωνσταντίνου (2014)
Η Σημασία Σήμερα
Οι τεκέδες και οι χασικλήδες της Μυτιλήνης δεν πρέπει να ιδωθούν απλώς ως “ναρκωμανείς” ή “αλήτες”, αλλά ως φορείς μιας πολιτισμικής ιδιοτυπίας, ανθρώπων που βίωσαν τον αποκλεισμό, τον ξεριζωμό ή την κοινωνική απομόνωση — και βρήκαν παρηγοριά στη μουσική και τον καπνό.
Υπήρξαν το υπόγειο εργαστήρι της ρεμπέτικης ψυχής: τόποι θολού φωτός, πυκνού καπνού, βαθυκοιτασμένων συναισθημάτων και μουσικής ελευθερίας. Δεν ήταν απλώς καταφύγια — ήταν άτυπες λέσχες αντίστασης στον καθωσπρεπισμό της εποχής, με δικό τους κώδικα, δική τους μουσική, και κυρίως, δική τους αλήθεια.
Σήμερα, πολλοί ερευνητές και μουσικοί προσπαθούν να ξαναχτίσουν εκείνη την εικόνα, μέσα από αναβιώσεις, δίσκους, λαϊκές βραδιές και μελέτες.