Πίσω από κάθε τραγούδι, κάθε χορό, κάθε μελωδία που αντήχησε στα πανηγύρια της Λέσβου, υπήρχαν οι αφανείς ήρωες της μουσικής: οι οργανοποιοί.
Άνθρωποι σεμνοί, που δούλευαν σκυμμένοι πάνω από το ξύλο και τη χορδή, μετατρέποντας ταπεινά υλικά σε μουσικά θαύματα.
Η τέχνη τους άνθισε από τα τέλη του 19ου αιώνα έως τα μέσα του 20ού, ιδιαίτερα στη Μυτιλήνη, στην Καλλονή, στη Γέρα και στην Αγιάσο — τόπους με πλούσια μουσική δραστηριότητα και ζωντανή λαϊκή παράδοση.
Από τη Σμύρνη στη Μυτιλήνη – Το μεράκι του οργανοποιού
Η μουσική παράδοση δεν γεννιέται μόνο από τους μουσικούς· ζει και ανασαίνει μέσα από τα χέρια εκείνων που πλάθουν τα όργανα.
Στη Λέσβο, οι οργανοποιοί ή «οργανομάστορες» είχαν πάντοτε μια ξεχωριστή θέση. Πολλοί από τους παλιούς μάστορες είχαν μαθητεύσει κοντά σε Σμυρνιούς τεχνίτες ή είχαν επηρεαστεί από τα εργαστήρια της απέναντι Μικρασίας, ιδιαίτερα στην κατασκευή ουτιών.
Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, αρκετοί πρόσφυγες οργανοποιοί εγκαταστάθηκαν στη Μυτιλήνη, μεταφέροντας πολύτιμη τεχνογνωσία και μια νέα, ανατολίτικη αισθητική στα τοπικά εργαστήρια.
Στα στενά γύρω από την αγορά και το λιμάνι, μπορούσε κανείς να ακούσει τον ήχο του πλανιά, της ράσπας και του γυαλόχαρτου να μπλέκεται με τις φωνές των μαστόρων — μια μουσική προετοιμασία πριν ακόμα γεννηθεί το ίδιο το όργανο.
Τα υλικά της Λέσβου
Οι μάστορες του νησιού αξιοποιούσαν ό,τι τους χάριζε η γη και τα βουνά της Λέσβου:
- Σκάφος: καρυδιά ή μουριά, σκαφτά ή με ντούγες.
- Καπάκι: έλατο από τα ορεινά του νησιού, που χάριζε στο όργανο καθαρό και λαμπερό ήχο.
- Μπράτσο: από έβενο, συχνά στολισμένο με λεπτοδουλεμένες διακοσμήσεις.
- Διακόσμηση: φιγούρες από φίλντισι ή όστρακο, με γεωμετρικά ή ανθικά μοτίβα.
Ένα ούτι δεν ήταν απλώς εργαλείο του μουσικού· ήταν έργο τέχνης — ένα μοναδικό κομμάτι πολιτισμού, φτιαγμένο να αντέχει στο χρόνο και να κουβαλά μνήμες.
Οι μάστορες της Μυτιλήνης
Η Μυτιλήνη, εμπορικό και πολιτιστικό σταυροδρόμι του Αιγαίου, υπήρξε για δεκαετίες το κέντρο της λεσβιακής οργανοποιίας.
Εκεί συναντούσες μάστορες που είχαν μαθητεύσει σε Σμυρνιούς τεχνίτες ή είχαν μάθει μόνοι τους, μέσα από χρόνια παρατήρησης, δοκιμών και σιωπηλής αφοσίωσης.
- Έφτιαχναν ουτιά κατά παραγγελία για μουσικούς των καφενείων και των πανηγυριών.
- Επιδιόρθωναν όργανα που είχαν φτάσει από τη Σμύρνη μετά το ’22, κουβαλώντας μαζί τους μνήμες μιας άλλης εποχής.
- Κάθε μάστορας είχε το δικό του «χέρι»: άλλος έδινε βαθύτερα μπάσα, άλλος πιο φωτεινό τσάκισμα στις ψηλές νότες.
Οι παλιοί οργανοποιοί της Λέσβου
Οι πηγές είναι λιγοστές, όμως μέσα από προφορικές μαρτυρίες και όργανα που διασώζονται, ξεχωρίζουν μερικά ονόματα που άφησαν εποχή:
- Γιώργος “Κυρ-Γιάννης” Ούζης (Πολιχνίτος, 20ός αι.)
Ο πιο γνωστός οργανοποιός του Πολιχνίτου, ειδικευμένος στο ούτι. Τα όργανά του φημίζονται για το βαθύ, “αντρικό” ηχόχρωμα και τη στιβαρή κατασκευή. Πολλοί ντόπιοι μουσικοί και συλλέκτες κρατούν ακόμη δείγματα της δουλειάς του.
- Αναστάσης Χατζημιχάλης (Μυτιλήνη, 1930–1960)
Μαθημένος από Σμυρνιούς τεχνίτες, έφτιαχνε ούτια και λαούτα με διακόσμηση από φίλντισι. Δούλευε για επαγγελματίες μουσικούς των καφενείων και των ραδιοφωνικών συγκροτημάτων της εποχής.
- Στρατής Παπαδέλλης (Αγιάσος)
Γνωστός για τα σκαφτά λαούτα και τα σαντούρια του, κατασκεύαζε όργανα για τα τοπικά πανηγύρια. Ορισμένα σώζονται ακόμη σε σπίτια μουσικών της περιοχής.
- Μάριος Λαγουδάκης (Καλλονή, 1950–1970)
Συνδύαζε παλιές τεχνικές με νέα υλικά, χρησιμοποιώντας ντόπια καρυδιά και έλατο. Τα όργανά του ξεχώριζαν για την απλότητα και την καθαρότητα του ήχου.
Το ούτι της Μυτιλήνης – Το ούτι του χορού
Σε αντίθεση με τα «σαλόνια» ούτια της Πόλης, στη Λέσβο το όργανο έπρεπε να αντέχει.
Να γεμίζει ήχο στα πανηγύρια, να στέκεται πλάι σε βιολιά και σαντούρια, να κρατά ρυθμό όλη τη νύχτα χωρίς να “ξεθυμαίνει”.
Έτσι γεννήθηκε αυτό που πολλοί μουσικοί ονομάζουν ακόμη και σήμερα «ο λεσβιακός ήχος του ουτιού» — καθαρός, γεμάτος και ρυθμικός, όπως και το ίδιο το νησί.
Οι απόγονοι της τέχνης
Σήμερα, η τέχνη του οργανοποιού στη Λέσβο σπανίζει. Δεν υπάρχουν πλέον εργαστήρια που κατασκευάζουν συστηματικά ούτια· τα περισσότερα επικεντρώνονται σε όργανα της οικογένειας του μπουζουκιού.
Οι μουσικοί που αναζητούν ούτι στρέφονται συχνά σε εργαστήρια εκτός νησιού, ενώ τα τοπικά συνεργεία ασχολούνται κυρίως με επισκευές και συντηρήσεις.
Ωστόσο, η φλόγα της χειροποίητης τέχνης δεν έχει σβήσει εντελώς. Στη Μυτιλήνη δραστηριοποιούνται ακόμη μερικοί μάστορες που κρατούν ζωντανή την παράδοση:
- Κώστας Χαλιός – “Οργανοποιείο ΧΑΛΙΟΣ”
Κατασκευάζει κυρίως όργανα της οικογένειας του μπουζουκιού (μπουζούκι, τζουρά, μπαγλαμά, μαντολίνο) και αναλαμβάνει επισκευές εγχόρδων. Έχει παρουσιαστεί σε ρεπορτάζ της ΕΡΤ και του τοπικού Τύπου ως το μοναδικό ενεργό οργανοποιείο εγχόρδων στη Μυτιλήνη.
- Αντώνης Μυλωνάς
Οργανοποιός με έδρα τη Μυτιλήνη, γνωστός από τη συνέντευξή του στο Istorima. Εξειδικεύεται σε κατασκευές και επισκευές, με ιδιαίτερη αγάπη για τη ρεμπέτικη κιθάρα.
- Βασίλης Βαρβερίδης
Εκπρόσωπος της νεότερης γενιάς οργανοποιών της Λέσβου. Κατασκευάζει κυρίως όργανα της οικογένειας του μπουζουκιού και παρουσιάζει τη δουλειά του μέσα από τα κοινωνικά δίκτυα και τον κατάλογο Greek Luthiers.
Η λεσβιακή τέχνη της οργανοποιίας μπορεί να μην έχει πια την αίγλη άλλων εποχών, όμως ο ήχος της — ο καθαρός, γεμάτος και ρυθμικός ήχος του ουτιού — εξακολουθεί να αντηχεί στα γλέντια, στα καφενεία και στις μνήμες του νησιού.
Ένας ήχος φτιαγμένος από ξύλο, ιδρώτα και ψυχή.
