Φωτογραφία από:https://pergamos.lib.uoa.gr/uoa/dl/object/2876098
Ιγνάτης Ψάνης
Ολοκληρώνουμε την αναφορά μας στο έθιμο της κούνιας, συνδέοντάς το με τις πανάρχαιες ρίζες του, όταν μυθολογία και πραγματικότητα ήταν δυσδιάκριτες έννοιες.
Ο θεός Διόνυσος, η αμπελουργία, το κρασί, η σταδιακή ωρίμανση των σταφυλιών, ο μύθος της Ηριγώνης και του Ικάριου, η γιορτή της Αιώρας τη δεύτερη μέρα των Ανθεστηρίων μέσα στην Άνοιξη, όλα τούτα συνδέονται άρρηκτα, για να εξηγήσουν ένα έθιμο που απλώθηκε σε όλη την Ελλάδα και διαρκεί χιλιάδες χρόνια τώρα.
Ο ΜΥΘΟΣ
Όταν ο Δ ι ό ν υ σ ο ς έφθασε ξένος στην Αττική, για να διδάξει στους ανθρώπους την καλλιέργεια της αμπέλου και την παρασκευή του οίνου, ο φτωχός χωρικός Iκάριος τον φιλοξένησε κάποιο βράδυ χωρίς να γνωρίζει ότι φιλοξενεί τον θεό.
Ο Διόνυσος ευχαριστήθηκε από τις περιποιήσεις του και σε ανταπόδοση της φιλοξενίας που του προσφέρθηκε του δίδαξε την α μ π ε λ ο υ ρ γ ί α και την ο ι ν ο π ο ι ί α.
Ο θεός Διόνυσος
Λέγεται επίσης ότι ο θεός Διόνυσος ερωτεύτηκε την Ηριγόνη και μαζί απέκτησαν ένα γιο, τον Στάφυλο.
Ηριγόνη και Διόνυσος
Ο Διόνυσος χάρισε στον Ι κ ά ρ ι ο και ένα ασκί κρασί με την εντολή να το κεράσει στους γείτονές του ή σε βοσκούς. Αυτός θέλησε να μοιραστεί την καινούρια γνώση με άλλους ανθρώπους.
Ηριγόνη
Γέμισε λοιπόν ασκούς με κρασί και επισκεπτόμενος τα χωριά και τις εξοχές της Αττικής πάνω σε άρμα, ακολουθούμενος από τη σκυλίτσα του, Μ ο ί ρ α ή Μαίρα, κερνούσε τους γεωργούς και τους βοσκούς στο δάσος του Μαραθώνα, κάτω από το όρος Πεντελικό, οι οποίοι δοκίμασαν το ποτό και, καθώς τους προκάλεσε μεγάλη ευχαρίστηση, εξακολουθούσαν να πίνουν, και μάλιστα ανέρωτο κρασί, ἂκρατον οἶνον-σε αντίθεση με την πάγια τακτική των Ελλήνων, που την συναντάμε στη συνέχεια, να πίνουν τον οίνο νερωμένο-και σε μεγάλες ποσότητες.
Αλλά όταν οι βοσκοί ή οι γείτονες ήπιαν κρασί για πρώτη φορά στη ζωή τους, ζαλίστηκαν και νόμισαν ότι η ζάλη οφειλόταν στο ότι ο Ικάριος τους είχε δηλητηριάσει, νόμισαν ότι τους φαρμάκωσε και πάνω στην παραζάλη του μεθυσιού τον σκότωσαν με τα ραβδιά τους και έκρυψαν το πτώμα του.
Η Ηριγόνη περιπλανιόταν (αλήτις) ψάχνοντας απεγνωσμένη τον πατέρα της.
Τελικά η σκυλίτσα του Ικαρίου, η Μαίρα, ειδοποίησε την Ηριγόνη με τα γαβγίσματα της και τραβώντας της το φόρεμα, την οδήγησε στο άταφο πτώμα του πατέρα της.
Η Ηριγόνη θρήνησε τον πατέρα της και αφού του πρόσφερε τις τελευταίες τιμές και μη αντέχοντας τον πόνο της αυτοκτόνησε, κρεμάστηκε στο δέντρο, το πεύκο στη ρίζα του οποίου βρισκόταν το σώμα του Ικάριου. Πεθαίνοντας κ α τ α ρ ά σ τ η κ ε τις νεαρές κόρες των Αθηναίων να έχουν την ίδια μοίρα.
Κατά μία άλλη παραλλαγή του μύθου, ο θεός Διόνυσος ήταν αυτός που θυμωμένος από αυτό το έγκλημα, καταράστηκε την πόλη των Αθηνών να έχουν όλες οι κοπέλες το ίδιο τέλος με την Ηριγόνη.
Ο ατιμώρητος θάνατος του Ικάριου και της Ηριγόνης προκάλεσε την οργή του θεού και και τους έστειλε μια συμφορά: οι νεαρές κοπέλες της Αθήνας, καταλήφθηκαν από μανία και α π α γ χ ο ν ί ζ ο ν τ α ν.
Πολλές παρθένες-κόρες των Αθηνών αυτοκτόνησαν με τον ίδιο τρόπο, χωρίς καμιά φανερή αιτία, παραφρονήσασαι η μία κατόπιν της άλλης, «έν σειρά» εξ’ου και η ονομασία σειρά του παιχνιδιού.
Μετά την ομαδική αυτοκτονία των παιδιών τους, σύμφωνα με τον Απολλόδωρο, οι Αθηναίοι αποτάθηκαν στο μαντείο των Δελφών για το τι πρέπει να κάνουν και εκείνο τους χρησμοδότησε ότι έπρεπε να βρεθούν οι δολοφόνοι και να τιμωρηθούν και να θεσπίσουν εορτή προς τιμή του Ικάριου και της Ηριγόνης, ώστε να εξιλεωθούν και να αποτρέψουν τη θανατηφόρα οργή του Διόνυσου.
Τότε οι Αθηναίοι εντόπισαν και τιμώρησαν εκείνους που είχαν δολοφονήσει τον Ικάριο, ενώ καθιέρωσαν και μία εορτή κατά την οποία κρεμούσαν χωρίς να απαγχονίζουν κόρες πάνω σε δέντρα.
Αργότερα, αντικατέστησαν τις κόρες με εικόνες. Στη διάρκεια της δεύτερης ημέρας των Χοών ή των Xύτρων, στην γιορτή των Ανθεστηρίων, που λάβαινε χώρα στις αρχές της Άνοιξης και διαρκούσε τρεις μέρες.
Τότε λοιπόν τιμούνταν η Ηριγόνη και ο Ικάριος, στην γιορτή της Αιώρας, που ονομαζόταν και Εύδειπνος από τα πλούσια δείπνα που παρατιθόταν στη διάρκεια της. Επίσης, οι παρθένες των Αθηνών κρεμούσαν στα κλαδιά των δέντρων μικρές κούκλες, από κερί ή από άργιλο, τις γνωστές πλαγγόνες, οι οποίες παρίσταναν τα κορίτσια που είχαν απαγχονιστεί.
Οι πλαγγόνες (κούκλες)
Τα κορίτσια λοιπόν κρεμούσαν αιώρες και καθώς κουνιόταν τραγουδούσαν το τραγούδι »Aλήτις» τραγούδι λυπητερό, που εξιστορούσε τα βάσανα της Ηριγόνης κατά τη διάρκεια των περιπλανήσεων της.
Ά λ η λέγεται η περιπλάνηση, χωρίς εστία, χωρίς ελπίδα, χωρίς φόβο, ζητώντας την αλήθεια.
Ακόμα ά λ η ονομάζεται η περιπλάνηση του πνεύματος, η θεία περιφορά του πνεύματος, η αλή-θεια, την οποία ο Πλάτων στον Κρατύλο ετυμολογεί απ’ αυτή τη θεία περιφορά του νου, τη Θ ε ί α ά λ η.
Η ονομασία του τραγουδιού «αλήτις»σημαίνει η περιπλανώμενη, ἀλῶμαι < αρχ. «περιπλανώμαι», < ἄλη «περιπλάνηση»<αρχ. ἀλήτης < ἀλάομαι-ῶμαι «περιφέρομαι εδώ κι εκεί», εξαιτίας της Ηριγόνης που περιπλανιόνταν για να βρει τον πατέρα της.
Το όνομα Ηριγόνη ή Εριγόνη σημαίνει
«αυτή που γεννιέται την άνοιξη» (εαρ-γόνος κόρη της Άνοιξης) έαρ-γεννώ- η γεννημένη την άνοιξη.
Κατά μία άλλη εκδοχή εξηγείται ως «γόνος της έριδας» λόγω της αναστάτωσης που προκάλεσε, αλλά η προφανής σημασία του είναι «άφθονος καρπός», αναφορά στην πλούσια σοδειά που έφερναν οι κούκλες.
H Ηριγόνη του μύθου συμβολίζει το σταφύλι που γεννιέται την άνοιξη και που οι λαμπερές ακτίνες του θερινού ήλιου το βοηθούν να ωριμάσει και να φθάσει έπειτα από πολλές ημέρες στην ωριμότητα, όταν στον ουρανό μεσουρανεί ο Σείριος, ο αστερισμός του κυνός.
Ο αστερισμός της Παρθένου στον οποίο κατά μία εκδοχή μεταμορφώθηκε η Ηριγόνη
Ουσιαστικά το μαντείο υποδείκνυε στους Αθηναίους την αποδοχή της Διονυσιακής λατρείας, εξαναγκάζοντας τους στην καθιέρωση ετήσιας γιορτής.
Έτσι, θεσπίσθηκε γιορτή που ονομάσθηκε Αιώρα, εκ του αιωρούμαι { = κινούμαι υπό την ρίπην του ανέμου } που γιορταζόταν κατά την περίοδο που άρχιζαν να ωριμάζουν τα σταφύλια, πιθανότατα, όμως, κατά την ημέρα των χοών.
Όπως σημειώνει ο Βρεττός:
Το κρέμασμα της Ηριγόνης στο δέντρο καθώς και οι αιώρες των παρθένων με το κούνημα τους είναι τα νέα σταφύλια που κρέμονται στα κλήματα και αιωρούνται από το φύσημα του αέρα διαδικασία αποδοχής στην Αττική της Διονυσιακής λατρείας.
Όπως και να έχει το έθιμο της γιορτής της αιώρας απλώθηκε σ’όλη την Ελλάδα, πέρασε τα σύνορα του Ελλαδικού χώρου και ρίζωσε στα ήθη και έθιμα των περισσοτέρων λαών της χερσονήσου του Αίμου, γεγονός που έγινε αντικείμενο ιδιαίτερης μελέτης.
Αυτό αποδεικνύει την ευρύτερη αποδοχή της Διονυσιακής λατρείας στο χώρο των Βαλκανίων και στο σημείο αυτό να θυμίσω ότι η Θράκη θεωρήθηκε ως η κατ’εξοχή χώρα όπου ρίζωσε η λατρεία του Διονύσου.
Από τον μύθο αυτό δημιούργησαν και οι Ρωμαίοι δικό τους αντίστοιχο παρόμοιο μύθο, με την Εντωρία στη θέση της Ηριγόνης.
Υπάρχουν και άλλες ερμηνείες και εκδοχές του μύθου, που δε θεωρούμε πως είναι αναγκαίο να μεταφέρουμε.
ΑΛΛΕΣ ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ ΤΟΥ ΜΥΘΟΥ
Η σύνδεση του μύθου με το έθιμο της Αιώρας και η ερμηνεία του έχουν προκαλέσει μεγάλη συζήτηση στην έρευνα. Παλαιότεροι μελετητές υποστήριξαν ότι πρόκειται για ιεροτελεστία αγροτικής μαγείας που σχετίζεται με τις φάσεις καλλιέργειας της αμπέλου, καθώς συμπίπτει με την εποχή του κλαδέματος. Σύμφωνα με άλλη άποψη, ο ίδιος ο μύθος πρέπει να σχετιζόταν με κάποιο άγος (μίασμα) που έπρεπε μέσω της τελετής της αιώρας να απομακρυνθεί πριν την αναγέννηση της φύσης την άνοιξη. Νεότεροι μελετητές συνέδεσαν την Αιώρα με τον καθαγιασμό του νέου κρασιού, ενώ άλλοι υποστήριξαν ότι η αθώα αιώρηση των κοριτσιών αντικαθιστούσε σημειολογικά την ζοφερή αιώρηση στην αγχόνη, εξορκίζοντας έτσι τον θάνατο και εξασφαλίζοντας τη συνέχιση της ζωής.
Οι φωτογραφίες είναι από:https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/mythology/lexicon/metamorfoseis/page_098.html