Δημοσιεύουμε την επιστολή, που μάς απέστειλε ο Χάρης Κοντοσφύρης και στην οποία σχολιάζει το προηγούμενο άρθρο μας: Ο Εφιάλτης πίσω από την προτομή (ΑΛΗΘΕΙΑ, ΓΙΑΤΙ ΔΕΝ ΤΟΠΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΑΚΟΜΑ;) του Γιώργου Κουβελίδη στον χώρο του Ηρώου
“Ο Ιγνάτης Ψάνης θέτει εύλογα ερωτήματα γύρω από την αναγραφή των τελευταίων στίχων του καβαφικού ποιήματος Θερμοπύλες σε μνημείο που τιμά τον Εύελπι Γιώργο Κουβελίδη. Τα ερωτήματα που εκφράζει περιστρέφονται γύρω από το εάν η παρουσία του «Εφιάλτη» στους στίχους δημιουργεί ή υπονοεί κάποιας μορφής προδοσία σχετική με τον τιμώμενο νέο ή τη Μάχη της Κρήτης. Η ανησυχία αυτή, όμως, έρχεται σε αντίθεση με τη φιλολογική και ιστορικοερμηνευτική προσέγγιση του ποιήματος.
Ο «Εφιάλτης» στο ποίημα του Καβάφη δεν περιορίζεται στο ιστορικό πρόσωπο που πρόδωσε τους Σπαρτιάτες στις Θερμοπύλες, αλλά λειτουργεί ως διαχρονικό σύμβολο της αναπόφευκτης προδοσίας ή της ανθρώπινης αδυναμίας που μπορεί να ακυρώσει μια ηρωική πράξη. Ο ποιητής χρησιμοποιεί το γεγονός της μάχης ως παράδειγμα και όχι ως κυριολεκτική αφήγηση. Όπως τονίζουν μελετητές όπως ο Δ. Δ. Μαρωνίτης και ο Γ. Π. Σαββίδης, το βάρος του ποιήματος δεν πέφτει στον προδότη, αλλά στην ηθική υπεροχή εκείνων που, γνωρίζοντας εκ των προτέρων την ήττα, συνεχίζουν να υπερασπίζονται τις αξίες τους. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο, ο Καβάφης επισημαίνει ότι «περισσότερη τιμή τους πρέπει όταν προβλέπουν […] πως ο Εφιάλτης θα φανεί στο τέλος». Ο ηρωισμός που ασκείται εν γνώσει της ήττας και όχι με την προσδοκία της νίκης καθίσταται ακόμη πιο έντιμος και τραγικά υψηλός. Η αποδοχή ότι «οι Μήδοι θα διαβούνε» δεν μειώνει την αξία της πράξης· αντίθετα, την ανυψώνει, διότι ο αγωνιστής παραμένει πιστός στα ιδανικά του παρά την αναπόφευκτη κατάρρευση. Στην καβαφική ειρωνεία και τραγικότητα βρίσκεται το μεγαλείο της στάσης ζωής που μετριέται όχι από την επιτυχία αλλά από την αταλάντευτη συνέπεια.
Με βάση αυτή την ερμηνευτική παράδοση, η αναγραφή των τελευταίων στίχων του ποιήματος στο μνημείο του Εύελπι Γιώργου Κουβελίδη δεν μπορεί να εκληφθεί ως υπαινιγμός προδοσίας συνδεόμενης με τον ίδιο ή με τη Μάχη της Κρήτης. Ο Καβάφης δεν σχολιάζει ιστορικά δεδομένα· αξιοποιεί την ιστορία των Θερμοπυλών για να αναδείξει το αξιακό μεγαλείο όσων θυσιάζονται. Οι τελευταίοι στίχοι δεν εστιάζουν στην πράξη του προδότη, αλλά στη μεγαλοσύνη εκείνων που έπεσαν γνωρίζοντας ότι η προδοσία ή η ήττα ήταν αναπόφευκτη. Καμία φιλολογική μελέτη, είτε του Σαββίδη είτε του Mackridge, δεν συσχετίζει αυτούς τους στίχους με μομφή προς τους μαχητές. Αντίθετα, θεωρούνται η κορύφωση της ηθικής αποτίμησης, το σημείο όπου το ποίημα προσδίδει στην πράξη τους το μέγιστο νόημα.
Η ανησυχία που διατυπώνει ο Ιγνάτης Ψάνης προκύπτει από την κυριολεκτική ανάγνωση της λέξης «Εφιάλτης». Όμως το ποίημα λειτουργεί σε συμβολικό και πανανθρώπινο επίπεδο και όχι σε επίπεδο ιστορικών λεπτομερειών. Η αναφορά αυτή δεν σχετίζεται με κάποια συγκεκριμένη προδοσία, αλλά με το αναπόφευκτο της ανθρώπινης μοίρας, με την ήττα που πάντα θα παραμονεύει. Σε αυτό το πλαίσιο, η αναγραφή των στίχων δεν μειώνει τον Κουβελίδη· αντιθέτως, αναδεικνύει την αξία της θυσίας του, η οποία αποκτά το ίδιο τραγικό μεγαλείο με εκείνων που στάθηκαν ακλόνητοι στις «Θερμοπύλες» της ιστορίας. Η αναγραφή των τελευταίων στίχων του ποιήματος του Καβάφη δεν μειώνει τον Γιώργο Κουβελίδη ούτε υπονοεί κάποια προδοσία στη Μάχη της Κρήτης. Αντιθέτως, προσδίδει υψηλότερη τραγική διάσταση στη θυσία του, τονίζοντας ότι η αξία του ήρωα μεγεθύνεται όταν αντιστέκεται γνωρίζοντας πως η νίκη είναι ανέφικτη. Με βάση τις φιλολογικές μελέτες, η επιλογή αυτών των στίχων μπορεί να ιδωθεί όχι ως «αστοχία», αλλά ως μια βαθύτερη αναγνώριση του μεγαλείου του Κουβελίδη: νέος, άοπλος μπροστά στην πανίσχυρη ναζιστική μηχανή, αλλά σταθερός στη θέση του, όπως οι φύλακες των «Θερμοπυλών».
Τα αποκαλυπτήρια ενός μνημείου δεν είναι μια απλή τυπική πράξη, αλλά μια βαθιά φαινομενολογική στιγμή. Η υλική μορφή, που έως τότε παρέμενε αθέατη, αποκαλύπτεται στο βλέμμα και στη συνείδηση των παρισταμένων. Ωστόσο, η αποκάλυψη δεν αφορά μόνο την ύλη· είναι η ανάδυση της μνήμης, της θυσίας και του παραδείγματος του ήρωα που ενσαρκώνεται στο έργο. Η μορφή του Γιώργου Κουβελίδη «παρίσταται» ήδη στον χώρο χάρη στην αναφορά στο όνομά του, χάρη στον λόγο και την αφήγηση που τον καθιστούν παρόντα πριν ακόμη φανεί το μνημείο. Έτσι, τα αποκαλυπτήρια λειτουργούν ως φαινομενολογική αποκάλυψη: το αόρατο –η μνήμη, η αξία, το ήθος– καθίσταται ορατό μέσα από την τελετουργική πράξη, η οποία ενώνει τον παρόντα χρόνο με την αιωνιότητα του παραδείγματος. Σ’ αυτή την προοπτική, το μνημείο δεν είναι απλώς αντικείμενο τέχνης αλλά συμβολικός τόπος συνάντησης του ορατού με το αόρατο, της ιστορίας με τη διαχρονική μνήμη.
Η μορφή του ήρωα, αν και ήδη παρούσα στη μνήμη και στην αφήγηση, θα αγκυρωθεί οριστικά μέσα στην κοινότητα από τον άνθρωπο που θα επιλεγεί να αποκαλύψει το γλυπτικό πορτρέτο. Το τυπικό των αποκαλυπτηρίων ακολουθεί το ελληνικό ήθος: ο τελετάρχης θα το αποκαλύψει, και το πρόσωπο, ενσαρκωμένο στο βάθρο, θα βλέπει τους συμπολίτες του, θα βλέπει προς την ανηφόρα της γειτονιάς του, κάτω από τον Καρδόνα, προς το βενζινάδικο «Φίνα» του πατέρα του και παραδίπλα του Ξενοδοχείου. Η συγκίνηση κορυφώνεται και αποδίδονται τιμές. Οι τιμητές απευθύνονται με ολιγόλογες ομιλίες στο κοινό.
Η κίνηση αυτή δεν είναι απλώς τεχνική, αλλά τελετουργική: η χειρονομία του αποκαλύπτοντος γίνεται το μέσο με το οποίο η προτομή περνά από την αορατότητα στην ορατότητα, από την εσωτερική μνήμη στην εξωτερική παρουσία, από τα διασωσμένα ασπρόμαυρα πορτρέτα στο εμψυχωμένο γλυπτικό πορτρέτο παρουσίας. Με την πράξη αυτή, ο ήρωας «εγκαθίσταται» ανάμεσά μας, όχι μόνο ως ιστορικό πρόσωπο, αλλά ως ενεργή μορφή συλλογικής μνήμης. Η τελετουργία των αποκαλυπτηρίων, επομένως, είναι μια δοκιμαστική πράξη παρουσίας: μας υπενθυμίζει ότι η θυσία δεν ανήκει στο παρελθόν αλλά παραμένει ζώσα και ότι το μνημείο δεν είναι απλώς έργο τέχνης, αλλά σημείο συνάντησης του παρόντος με την αθανασία του ήθους.
Τη στιγμή που θα εγκατασταθεί η προτομή, καλούμαστε όλοι σε ένα απαιτητικό δημόσιο ήθος: να αναμετρηθούμε με τη μνήμη, με το χρέος και με την ευθύνη που συνεπάγεται η παρουσία του ήρωα ανάμεσά μας· να σταθούμε αντάξιοι όχι μόνο απέναντι στην ιστορία, αλλά και απέναντι στην ίδια την αξία της θυσίας που το μνημείο ενσαρκώνει.
Χρήσιμη βιβλιογραφία προς επαλήθευση :
Βιβλιογραφία
Cavafy, C. P. (1992). Collected Poems: Revised edition (E. Keeley & P. Sherrard, Trans.). Princeton University Press.
Keeley, E. (1995). Cavafy’s Alexandria. Princeton University Press.
Liddell, R. (1974). Cavafy: A critical biography. Duckworth.
Mackridge, P. (2009). Language and national identity in Greece, 1766–1976. Oxford University Press.
Maronitis, D. D. (1983). Καβάφης και Ιστορία. Αθήνα: Κέδρος.
Σαββίδης, Γ. Π. (1977). Αναγνώσεις καβαφικών ποιημάτων. Αθήνα: Ερμής.
Ιωσηφίδης, Ν. (2022). 2η ανάγνωση: Ποίημα «Θερμοπύλες» του Κωνσταντίνου Καβάφη. Cultural Association. Ανακτήθηκε από https://cultural-association.org
Με εκτίμηση, στην διάθεση σου
—